Speurtocht in het Rijksmuseum van Oudheden: wie kan er een Arabische tekst vinden in het museum? Ga eens kijken bij de Egyptische collectie. Daar hangt tussen de papyri beschreven in de verschillende talen die in het oude Egypte in gebruik waren, ook een papyrus met een Arabische tekst. Hoezo Arabisch? De komst van de Arabieren op het wereldtoneel in het midden van de zevende eeuw wordt meestal beschouwd als het einde van een tijdperk. De rijke Egyptische collectie in het museum herbergt echter stukken die laten zien dat er ook sprake was van continuïteiten tussen de vroegste geschiedenis van het Nabije Oosten en de vestiging van het Arabisch-islamitische rijk.

Christelijke objecten uit Egypte die ons iets vertellen over het dagelijks leven kunnen bijvoorbeeld net zo goed gebruikt of zelfs geproduceerd zijn onder de latere Arabisch-islamitische heerschappij in Egypte. Het was immers pas in de late middeleeuwen onder de Mamlukken (1250-1517 na Chr.) dat de bevolking van Egypte in meerderheid islamitisch werd.

Hoe moeten we zulke ogenschijnlijk tegengestelde impressies – de breuk met het verleden die de vestiging van het Arabisch-islamitische rijk volgens velen betekende en de ogenschijnlijke onveranderlijkheid van het dagelijks leven – met elkaar rijmen?

De Arabische papyrus waar ik dit blog mee opende kan ons hierbij helpen. De tekst is in de negende eeuw opgeschreven en vertelt over de verovering van Egypte door de Arabieren. We lezen hoe een groepje Egyptische christenen zich tot de Arabische veroveraar en gouverneur ‘Amr ibn al-‘As wendde in de periode voorafgaand aan de jaarlijkse overstroming van de Nijl.

“Wij offeren altijd een maagd aan de Nijl om het stijgen het water te waarborgen”, melden de christenen aan de Arabische gouverneur. “Dat is een heidense gewoonte waar wij niet mee akkoord kunnen gaan” antwoordt hij. De Kopten zijn verbijsterd: “Dit is een ramp, het water zal niet stijgen!” De gouverneur houdt voet bij stuk, maar de christenen krijgen gelijk: de stijging van het water blijft uit dat jaar. De oogst mislukt en er breekt hongersnood uit. In paniek schrijft de gouverneur naar de kalief in Medina. Die stelt hem echter gerust: “Je hebt juist gehandeld. Bijgesloten vind je een brief voor de Nijl, gooi die in de rivier en alles zal goedkomen.” Zo gezegd zo gedaan. De brief luidt: “Van de kalief aan de Nijl. Vrede zij met u. Als uw wateren stijgen omwille van uzelf alleen dan kunt u doen wat u wil, als dit echter dankzij God gebeurt, doe dan wat juist is”. De Nijl wordt door de kalief als zelfstandig opererende persona aangesproken, niet veel anders dan de riviergod zoals de Nijl altijd werd gezien. Maar de rivier is wel onderworpen aan de almachtige God die moslims aanbidden. De volgende dag heeft het water de perfecte hoogte van 13 meter bereikt en is een ramp afgewend.

Van een Egyptisch ritueel waarbij een maagd aan de Nijl werd geofferd is overigens nooit sprake geweest. Arabische geschiedschrijvers hebben dit verzonnen. Rituelen om een goede vloed te bevorderen bestonden echter wel, en werden tot in de twintigste eeuw vrijwel onveranderd uitgevoerd. Hoewel we dus voorzichtig moeten zijn met het aanwijzen van ogenschijnlijke historische overeenkomsten, laat de Arabische papyrus in het Rijksmuseum van Oudheden wel duidelijk zien hoe veranderingen in de zevende eeuw samengingen met continuïteiten.

Opgetekende verhalen zoals die over de onderwerping van de Nijl aan het nieuwe religieuze gezag drogen vanwege de verwijzingen naar en herkenbaarheid van pre-islamitische gebruiken in belangrijke mate bij aan een soepele machtsovergang. De Arabische papyrus laat daarmee zien hoe lokale gebruiken telkens weer nieuwe betekenis en vorm kregen. Verandering vond plaats in een herkenbaar jasje.

***

Dit blog is een licht aangepaste versie van een column die eerder in het RMO Magazine verscheen (nummer 43, voorjaar 2017).

De Arabische papyrus in dit blog is momenteel te zien in het Rijksmuseum van Oudheden en is een langdurige bruikleen van de Universitaire Bibliotheken Leiden (Universitaire Bibliotheken Leiden, Or. 12.885: 59).