Media geketend
De Turkse president Recep Tayyip Erdoğan heeft, aan de vooravond van de G20 (15-16 november 2015), zijn meest gevreesde interne vijand, de Gülenbeweging, monddood gemaakt. Op 29 oktober 2015 waren de aan de Gülenbeweging gelieerde kranten en televisiezenders van KOZA IPEK holding onder ‘curatele’ gesteld van een AKP-commissie, die alle kritische journalisten op staande voet ontsloeg. Al eerder hadden de televisiezenders van het concern Bugün en Kanaltürk van het staatssatelliet bedrijf Türksat te horen gekregen dat zij op bevel van de rechtbank in Ankara binnen een maand verwijderd zouden worden. Op zondag 15 november 0.00 uur zijn alle nationale en internationale televisie- en radiozenders van Samanyolu, eveneens geassocieerd met de Gülenbeweging, van de Türksat gehaald.

Beide interventies zijn nauwelijks juridisch onderbouwd. Türksat rechtvaardigde het verwijderen van de zenders met de aanklacht dat de bedrijven de AKP-regering omver willen werpen. Hoewel de zender van de rechter nog een maand de tijd had gekregen om zijn materiaal van het platform te verwijderen, werd Samanyolu direct uit de ether gehaald. Aangezien de zenders van KOZA IPEK inmiddels onder curatele staan en alleen nog maar regeringsgezind nieuws brengen, zijn deze niet op zwart gezet.

Dit was niet de eerste keer. Een jaar geleden, op 14 december 2014, werd al een inval gedaan bij het Istanbulse hoofdkantoor van Zaman en bij Samanyolu. De directeuren en meerdere medewerkers van beide concerns werden zonder duidelijke aanklacht opgepakt en vastgezet. Het merendeel was vrij snel weer vrijgelaten, maar de directeur van Samanyolu zit nog steeds in voorarrest. Uit gesprekken die ik november 2015 in Istanbul voerde, blijkt dat men verwacht dat het bewind binnenkort de genadeklap zal uitdelen door ook de internationaal opererende krant van de beweging Zaman (Feza publications) onder ‘curatele’ te stellen of te verbieden.

Deze ontwikkelingen maken onderdeel uit van de campagne die het AKP-bewind onder aanvoering van president Erdoğan al enige jaren voert om ieder kritisch geluid te neutraliseren. Dit gebeurt onder andere door het aanklagen en gevangen nemen van journalisten op beschuldiging van het beledigen van de president, door aanslagen van AKP-sympathisanten op journalisten die zich kritisch uitlaten over de AKP, en door het steeds meer onder controle brengen van mediaconcerns.

Persvrijheid bedreigd
Turkije is volgens de Amerikaanse waakhond voor de wereldwijde persvrijheid, Freedomhouse, de afgelopen 20 jaar nooit een persvrij land geweest, maar het land is sinds 2013 opgeschoven van een ‘beperkt’ persvrij land naar een ‘onvrij’ land. Nadat in de eerste jaren van dit millennium, onder invloed van het toetredingsproces tot de EU, de Turkse wetgeving aangepast werd zodat de persvrijheid toenam, veranderde dit beleid rigoureus na de bloedig neergeslagen protesten rond het Istanbulse Gezi park in de zomer van 2013. Naar aanleiding hiervan nam de regering wetten aan waarmee sociale media en websites ontoegankelijk kunnen worden gemaakt, waarin de veiligheidsdienst weer meer onschendbaarheid en bevoegdheden krijgt om mensen af te luisteren en waarin mensen zonder proces lange periodes in voorarrest kunnen worden gehouden.

Omdat inmiddels alle kritische rechters, openbare aanklagers, rechercheurs en advocaten zijn overgeplaatst, ontslagen of gevangen genomen, is het voor mediaconcerns en journalisten die worden aangeklaagd niet mogelijk om voor hun rechten op te komen via het juridische systeem. Daarnaast hebben AKP-sympathisanten grote mediaconcerns opgekocht en wordt de staatomroep gedwongen alleen regeringsgezind nieuws uit te zenden. Hierdoor is een zeer eenzijdige berichtgeving ontstaan en passen nog enigszins onafhankelijke mediaoutlets een grote mate van zelfcensuur toe.

Gülenbeweging onder vuur
Deze strijd voert Erdoğan zowel met vijanden uit het seculiere als uit het religieuze kamp. Met name de beweging rond de in vrijwillige ballingschap levende islamitische geestelijke Fethullah Gülen ligt zwaar onder vuur. Zoals M. Hakan Yavuz beschrijft in zijn alomvattende studie over de beweging Towards an Islamic Enlightenment (2013 Oxford University Press), heeft Gülen niet altijd de beste politieke keuzes gemaakt. Zoals nu blijkt is het een minder verstandige keuze geweest om de AKP te steunen.

De AKP miste in de eerste jaren dat ze aan de macht waren, het kader om posities in het ambtenaren en juridische apparaat te bekleden. Veel van deze banen zijn door sympathisanten van de Gülenbeweging ingevuld. De AKP is echter in de loop van de 12 jaar dat zij aan de macht zijn veranderd van een partij met hoogstaande idealen in een kliek die vooral gedreven wordt door het behoud van de macht en persoonlijk gewin. Met name het grote corruptieschandaal dat in december 2013 werd onthuld door personen uit de Gülenbeweging, waarbij familieleden van Erdoğan en enkele ministers betrokken waren, leidde ertoe dat Erdoğan de oorlog verklaarde aan de Gülenbeweging.

Erdoğans bewind pakt de Gülenbeweging op alle fronten aan: financieel, politiek, juridisch. Zo werd de goedlopende Bank Asya onder AKP curatele gesteld, waardoor de bank 81 procent van zijn waarde verloren heeft. De geheime diensten, de politie en het justitiële apparaat zijn ‘gezuiverd’ van echte en vermeende Gülen-sympathisanten. Maar Erdoğan heeft het vooral gemunt op de talrijke mediaconcerns van de beweging.

Tijdens mijn verblijf viel mij op hoe gelaten de mensen uit de Gülenbeweging die ik sprak deze ontwikkelingen over zich heen lieten komen. Zij hopen (nog) dat, net als bij eerdere momenten dat de internationaal sterke beweging werd vervolgd (na de militaire interventie van 1980 en na de postmoderne coupe van 1997), er een tijd zal komen dat het weer over gaat.