Kunnen moslims alcohol drinken? De meeste mensen zullen die vraag met ‘nee’ beantwoorden. Toch ligt die kwestie genuanceerder dan we denken. Tijdens de tiende conferentie van LUCIS, het Leids Universitair Centrum voor de studie van Islam en Samenleving, staan voedsel, mode en muziek centraal. Pooyan Tamimi Arab, universitair docent Religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht, gaat in op de lange traditie van wijn en wijnconsumptie in de islamitische wereld.

Zowel islamologen als wijndeskundigen hebben verschillende publicaties over alcohol, en in het bijzonder wijn, in de islam geschreven. Vrijwel zonder uitzondering leggen zij een verband tussen wijn en het soefisme, een mystieke stroming binnen de islam. De Encyclopedia of Islam bevat zelfs diverse hoofdstukken over dit onderwerp, inclusief een lange bijdrage over wijn. En ook in Duitse, Franse, Nederlandse en Engelse studies duiken die associaties steeds op. Soefi’s gebruiken wijn in hun poëzie als metafoor om dichter bij het Ongeziene te komen. Maar ook is het aannemelijk dat de poëzie dikwijls gepaard ging met het consumeren van echte drank.

Dranktradities

Dranktradities in uiteenlopende gebieden, bijvoorbeeld in Marokko, Jordanië, Iran en India, laveren tussen algemeen bekende islamitische verboden en de historische realiteit. Vooral Iran heeft een van de oudste tradities op het gebied van wijnproductie, stelt een artikel in het Journal of Wine Research.

Wijn en wijnbouw waren al een bron van inspiratie voor de veertiende-eeuwse Perzische dichter Hafez. Zijn geboortestad Shiraz, in het zuiden van Iran, kende een lange traditie van wijnbouw. Pas na de islamitische revolutie kwam daaraan een einde. In geschriften zoals de Divan van Hafez, die nog steeds zeer populair zijn, geldt wijnconsumptie als een uiting van een kosmopolitische levenshouding en als een praktijk die religieuze autoriteiten uitdaagt en bekritiseert.

Antropologische studies

De Pakistaans-Amerikaanse wetenschapper Shahab Ahmed van de Harvard universiteit schreef in zijn boek What is Islam? The Importance of Being Islamic al over het belang van een bredere studie naar de islam, die rekening houdt met filosofen, artsen, dichters en kunstenaars die van een glaasje hielden. Door de islam als een tastbaar, menselijk en historisch fenomeen te bestuderen, kwam hij tot de conclusie dat wijnconsumptie niet alleen bestaat onder moslims, maar zelfs islamitisch kan zijn.

Toch is maar weinig etnografisch onderzoek gedaan naar drankgebruik onder moslims. Zelfs in een recent antropologisch boek zoals Straying from the straight path (red. Daan Beekers en David Kloos), een boek over de uitdaging zich als islamitisch gelovige te houden aan strikte gedragsregels, wordt in principe uitgegaan van een zeer vroom wereldbeeld. Praktiserende moslims slagen er niet altijd in te voldoen aan voorschriften en geboden en kunnen niet voldoen aan een islamitisch ideaalbeeld in een snelle, moderne, wereld. Maar alcoholconsumptie komt gek genoeg niet aan de orde.

Gedragsregels

Wanneer alcohol wel voorkomt in antropologische studies, is dat meestal een schending van de islamitische wetten, als iets dat oogluikend wordt toegestaan, of als een lokale uitzondering op de regel. Een voorbeeld daarvan is de Berti-stam in Soedan, waar het drinken van bier is geaccepteerd. Ook de Poolse Tartaren waren niet strikt in de leer. Zij vonden een totaal drankverbod veel te ver gaan.

Andere moslims zien alcoholgebruik als een daad van verzet, zoals Iraanse jongeren in Teheran. De Iraans-Amerikaanse socioloog Asef Bayat beschreef hun gedrag als een mengeling van respect voor het Hogere en aanvaarding van het wereldlijke, van geloof en vrijheid, en van het goddelijke en vertier. Maar ook, uiteraard, kan wijnconsumptie gelden als een anti-islamitische daad, door de antropoloog Paul Silverstein opgemerkt in een studie naar Amazigh-activisme.

Boekomslag What Is Islam? – Shahab Ahmed (Princeton University Press)

Wijn als teken van integratie

In zijn magnum opus What Is Islam? beschreef Shahab Ahmed vooral de islamitische tradities van de veertiende tot en met de negentiende eeuw in Azië. Studies naar alcoholgebruik in het hedendaagse Europa en Noord-Amerika, richten zich op een heel ander perspectief, dat van cultureel en religieus nationalisme. Noord-Afrikaanse moslims in Frankrijk bijvoorbeeld, lijden onder het idee iemand geen goed Fransman kan zijn zonder wijn te drinken.

In Groot-Brittannië en Nederland speelt iets soortgelijks. Toen de Marokkaanse ondernemer Elou Akhiat in Rotterdam een wijnbar opende, juichte de gratis krant Metro haar initiatief toe als ‘integratie’. Twee jaar geleden probeerde een woningbouwcorporatie in samenwerking met de gemeente Rotterdam een Turkse restauranteigenaar over te halen om alcohol te schenken. Dit zijn de uitzonderingen die het nieuws halen.

Daarom is het contrast met Iraanse restaurants in Nederland des te opvallender. Hun assortiment kostbare sterke drank staat open en bloot achter de toonbank, waaronder araq sagi, wat letterlijk vertaald ‘hondenzweet’ betekent. In de islamitische traditie dus dubbel onrein, want een combinatie van onreine drank en honden. Ondertussen beschouwen Nederlanders die Iraanse landgenoten als seculier en dus geïntegreerd in de maatschappij.

Rumi Vodka

Toch is het een vergissing om de betekenis van wijndrinken terug te brengen tot integratiedwang. Ter illustratie bespreek ik tijdens de conferentie Wijnhandel de Filosoof in Den Haag, die eerder het nieuws haalde met Rumi Vodka. Die wodka vernoemde de ondernemer naar de Perzische dichter Jalal ad-Din Rumi uit de dertiende eeuw. Het raamwerk van Shahab Ahmed stelt ons in staat de motieven achter de Rumi Vodka beter te begrijpen, maar de vergelijking laat ook opmerkelijke verschillen zien met Ahmeds pleidooi voor een exploratief en vrijdenkende islam.

***

Noot: dit blog verscheen eerder in een andere vorm (met bronverwijzingen) op de website van Religious Matters en op wetenschap.nu.

Meer over de tiende jaarconferentie van LUCIS Matters of Taste and Style (6-7 november 2019) vind je op de website van LUCIS. Pooyan Tamimi Arab houdt zijn lezing 'Can Muslims Drink? Intoxicating the Anthropology of Islam' op woensdag 6 november van 14.30 tot 15.00 uur in museum Volkenkunde in Leiden.