Feest en commercie, ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Deze maanden zien we in de alomtegenwoordige winkels van Rituals grote tafels in stemmig blauwpaars en donkerroze met producten rond het thema Yalda. ‘The Ritual of Yalda,’ zo valt te lezen op het begeleidende bordje, ‘is geïnspireerd op een eeuwenoud Perzisch feest waarin op zoek wordt gegaan naar warmte, licht en welzijn tijdens de langste nachten van het jaar. Mensen wensen hun geliefden alle goeds toe en eten samen de laatste zomervruchten die er nog zijn, zoals granaatappel en watermeloen, voor meer energie in de winter.’ Een tekst waaraan niemand zich kan storen en waar iedereen zich in kan herkennen. De winkelketen Rituals staat bekend om het losjes gebruiken van culturele tradities van over de hele wereld: Ayurveda, Boeddha, en Anahata, in limited editions of als reguliere producten.

Maar wat is Yalda nu precies?

De term Yalda gaat terug op het Syrisch en duidt op ‘geboorte’ – in dit geval de geboorte van het licht aan het begin van de winter, als de nachten weer korter worden. In het Zoroastrisme, de pre-islamitische godsdienst van Iran, worden de kou en duisternis van de donkere midwinterdagen geassocieerd met het kwade. Het feest van Yalda helpt het kwade te bestrijden en het goede van het nieuwgeboren licht te verwelkomen. Het wordt gevierd op 21 december, in de Perzische kalender op 30 Azar, aan de vooravond van de eerste dag van de wintermaand Dey.

De geboorte van het licht wordt in verband gebracht met de oude Iraanse god Mithra of Mehr, god van de zon, en daarnaast van de god van rechtvaardigheid, gelofte en strijd. Toen het Zoroastrisme zijn intrede deed in het Perzische Achaemeniedenrijk in de vijfde eeuw voor Christus bleef de aanbidding van Mithra voortbestaan. Aan deze god werd zelfs een speciaal feest gewijd, genaamd Mehragan (‘het feest voor Mithra’), dat gevierd wordt wanneer de herfst begint.

Dit feest is de tegenhanger van Nowruz, het Perzische Nieuwjaar op de eerste dag van de lente. Net als het Yalda-feest markeren ook deze feesten een seizoensovergang. Mehragan en Nowruz vallen samen met respectievelijk de herfst- en de lente-equinox, wanneer de zon loodrecht boven de evenaar staat. Beide feesten werden na de komst van de islam in ere gehouden, maar verloren in de islamitische periode tot op zekere hoogte hun religieuze betekenis.

De god Mithra was een tijdlang ook van groot belang in het Romeinse Rijk: vooral vanaf de eerste eeuw na Christus maakte het Mithraisme zijn opmars in de antieke wereld. Het altaar voor Mithra onder de San Clemente kerk in Rome getuigt daar nog van. Dat het Kerstfeest rond dezelfde tijd als Yalda valt, is niet toevallig. De geboortedatum van Jezus is in de vierde eeuw vastgesteld, ongetwijfeld als nieuw alternatief en tegenwicht voor de viering van de jaarlijkse terugkeer van Mithras, zoals deze god genoemd werd door de Romeinen.

In het Perzische cultuurgebied, dat naast Iran ook Afghanistan en delen van Centraal-Azië omvat, wordt tegenwoordig in toenemende mate aandacht besteed aan feesten als Yalda of Shab-e Yalda. Het is nu vooral een gelegenheid om samen te eten en te drinken, waarbij bepaalde spijzen centraal staan: de al genoemde laatste zomervruchten maar ook ajil, een speciale mix van noten en zuidvruchten. In het bijzonder wordt veel waarde toegekend aan het eten van watermeloenen, als een probate afweer tegen ziekten in de op Yalda volgende seizoenen, inclusief de hete zomer.

Ook worden tijdens het Yalda-feest verhalen verteld en wordt het verzameld werk van de veertiende-eeuwse dichter Hafez tevoorschijn gehaald, met een speciaal doel: het doen van voorspellingen via versregels. Dit gebruik, de fal-e hafez, is ook bij andere gelegenheden een geliefd tijdverdrijf.

Yalda wordt ook wel shab-e chella genoemd, dat wil zeggen, de avond die voorafgaat aan een periode van veertig dagen. In de volkstraditie zijn er drie van die perioden, twee in de winter en één in de zomer. Hoewel chella letterlijk ‘periode van veertig dagen’ betekent, zijn niet al die perioden even lang. Na Yalda volgen de twee winter-chella’s, samen 60 dagen. Als de eerste chella na veertig dagen voorbij is, volgt een kortere periode van 20 dagen.

Het einde van de eerste chella en het begin van de tweede zijn de koudste dagen van het jaar. Aan deze perioden worden een aantal legenden gekoppeld, zoals die van de twee broers Ahman en Bahman, die met elkaar wedijveren wie het meeste koude teweeg kan brengen. Bahman is ook de naam van de tweede wintermaand in de Perzische kalender.

Hoewel Yalda een lange geschiedenis heeft en in bepaalde delen van Iran, met name Khorasan, al lang gevierd wordt, kunnen we toch spreken van een revival van dit feest in de afgelopen eeuw. Dit heeft alles te maken met de opkomst van het nationalisme en een daarmee samenhangende behoefte om in toenemende mate uitdrukking te geven aan een Perzische culturele identiteit, in contrast met of in aanvulling op een islamitische identiteit, die niet op dezelfde wijze kan worden ervaren als specifiek Perzisch.

En welke rol speelt Rituals hierin? Ironisch misschien, maar de marketingstrategieën van Rituals lijken bij uitstek geschikt om een klein deel van deze culturele identiteit globaal aan de man te brengen.

Happy Yalda!