De Turkse rechter veroordeelde Fazıl Say, een Turkse pianist en componist van internationale allure, op maandag 15 april 2013 tot tien maanden voorwaardelijke gevangenisstraf omdat hij moslims beledigd zou hebben met een aantal tweets. Say retweette op 5 april 2012 een tweet waarin een gedicht werd geciteerd dat hij toeschrijft aan de elfde-eeuwse Perzische dichter Omar Khayyam:

“Je zegt: er zal wijn stromen door de rivieren, is het verheven paradijs dan een taveerne?
Je zegt: ik zal elke gelovige twee maagden geven, is het paradijs dan een bordeel?”

Met als commentaar: “Ik weet het niet of het jullie opvalt, maar alle klootzakken, vulgaire riooljournalisten en zakkenvullende clowns, zijn mannen van Allah.”

Maar zijn deze dichtregels wel echt van Omar Khayyam? Ik vroeg het Hans de Bruijn, emeritus hoogleraar Perzisch. Hij legt uit dat op basis van de overgeleverde handschriften niet is vast te stellen welke verzen authentiek zijn. Dat maakt Khayyam in het Westen en Turkije echter niet minder populair. Vele dichtregels worden aan hem toegeschreven. Met name zijn kritische houding ten opzichte van de zin van het bestaan en hypocrisie in de godsdienst inspireert velen.

De Bruijn: “Ik heb gekeken of ik iets kan vinden wat lijkt op het Turkse versje van de pianist, die van blasfemie wordt beschuldigd. Dat levert niet zo veel op, vrees ik. Kwatrijn 18 (p.25) in mijn bundeltje geeft wel zo’n beetje weer wat je in een typisch Khayyâm-kwatrijn kunt verwachten. Het aardse paradijs - de lentetuin waar hij zich wil vermaken - wordt vergeleken met het hemelse paradijs zoals beschreven in de Koran. Het laatste kan wel even wachten.”

“Nu overal de tuin vol rozen staat
past het dat ook bij ons de wijn rondgaat.
Denk even niet aan huri's [maagden], paradijs of hel:
daarover wordt al veel te veel gepraat.”

In het Turks gedicht richt de satire zich juist rechtstreeks op de vrome voorstellingen van de Openbaring. Dat is heel andere koek natuurlijk, en dit is een van de dingen waarover sommige mensen in Turkije zo woedend zijn.

Ook de vorm wijkt af van een correct Perzisch kwatrijn; de frase die als rijm is gebruikt, klopt niet helemaal. De clou zit in het woordspel meyhane (kroeg) / kerhane (taveerne/bordeel). Beide woorden zijn van oorsprong Perzisch, maar kerhane betekent daar alleen ‘werkplaats’, ‘fabriek’. De Turkse tekst kan dus niet op een Perzisch origineel teruggaan. Ik houd het erop dat dit een (waarschijnlijk moderne) persiflage is, gericht zowel op koranteksten als op een paar motieven die als typisch voor Omar Khayyâm worden gezien.”

Is die Fazıl Say dan zo’n moslimhater en van zijn eigen cultuur afgekeerde Turk? Nou nee, eigenlijk niet. Hij laat er geen misverstand over bestaan dat hij atheïst is en hij is kritisch ten opzichte van hypocrisie. Maar wanneer je naar zijn carrière en composities kijkt komt het beeld naar voren van een man die vanuit zijn wortels in de Turkse cultuur contact maakt met de rest van de wereld.

Say is een klassiek pianist die op de grote podia van de wereld de belangrijkste klassiekers weet te spelen. Hij maakt zijn concerten tot inspirerende belevenissen door zijn eigenzinnige interpretaties. Daarnaast componeert hij stukken waarin hij bewust zoekt naar elementen uit de Turkse cultuur in een context van westerse klassieke muziek.

Een goed voorbeeld is zijn Hezarfen Concerto. Voor dit concert liet hij zich inspireren door het verhaal van Ahmet Çelebi. Die zou in de zeventiende eeuw als eerste met vleugels op zijn rug vanaf de Galata-toren op de Europese oever van Istanbul naar de Aziatische kant gevlogen zijn. Dit leverde hem de bijnaam ‘Hezarfen’ (1000 wetenschappen) op. Say laat in dit concert de mystieke Turkse rietfluit (ney) samenspelen met een orkest dat westerse muziek speelt. De ney is het instrument bij uitstek dat gebruikt wordt in religieuze soefimuziek. Met dit soort composities, waarin Say oosterse instrumenten en muzikale elementen verbindt met westerse moderne klassieke muziek, toont hij zich een promotor van de klassieke Turkse muziek.

Zoals eerder al Muhteşem Yüzyıl (Gouden Eeuw) onder vuur lag omdat er in deze soap te veel aandacht is voor het ‘decadente’ hofleven van de sultan, is het nu kennelijk de beurt aan de voorstellingen over het leven in het hiernamaals en de vermeende verzen van een middeleeuwse Perzische dichter en een succesvolle Turkse componist. Kortom, waar gaat dat heen? De Turkse rechter die een succesvolle Turkse componist veroordeelt, die door middel van zijn daden de klassieke Turks cultuur promoot, daar zeer succesvol in is en wereldwijd wordt gevierd?

Vertaling kwatrijn van Omar Khayyam: J.T.P. de Bruijn, De ware zin heeft niemand nog verstaan. Kwatrijnen van Omar Khayyâm en andere Perzische dichters (Amsterdam: Bulaaq, 2009), p. 25.