De vastenmaand Ramadan valt dit jaar samen met de eindexamens. Vorig jaar speelde dit ook: Vlaamse en Engelse kranten berichtten over mogelijke aanpassingen van het eindexamenrooster, en in het Nederlandse parlement stelde Denk daarover Kamervragen.

Daarmee waren meteen de lijnen getrokken: er was blijkbaar sprake van een conflict tussen examen en vasten, en een van de twee zou moeten toegeven aan de ander. Typisch voor de manier waarop we zo vaak met de islam omgaan: we denken problemen te zien, en eisen oplossingen, terwijl de vraag is wat het probleem is.

Laten we eerst vaststellen dat we te maken hebben met een bijzondere situatie. De vastenmaand Ramadan begint ieder jaar een week vroeger. Afhankelijk van de examendata zal Ramadan dus nog ongeveer vier jaar samenvallen met de eindexamenperiode in Nederland. Daarna zal het weer zo'n vijftig jaar stil zijn.

Maar gedurende het jaar zijn er natuurlijk ook andere examens op scholen en universiteiten. Een onderzoek van de VU in 2003 wees uit dat het islamitische vasten (dus: niets eten of drinken gedurende de dag) een negatieve invloed heeft op examenresultaten.

Dat is natuurlijk niet verwonderlijk. In Egypte was dit aanleiding voor de staatsmoefti, de hoogste islamitische autoriteit van het land, om in 2016 een decreet (fatwa) uit te gegeven dat leerlingen vrijgesteld zijn van vasten tijdens het eindexamen. Hij gaf als reden dat de islam in bepaalde gevallen - ziekte, zwangerschap, krijgsdienst - vrijstelling verleent van vasten, en dat moest ook gelden voor een eindexamen. De vastenmaand moest dan wel later ingehaald worden.

Ik had deze fatwa voorgelegd aan een aantal moslimouders in Den Haag. Zij reageerden heftig en verontwaardigd: "Vrijstelling? Hoe komt hij daarbij? Wie is die vent trouwens, nooit van hem gehoord!" Deze reactie zei vooral veel over de moslims in Nederland: niemand ging hun vertellen hoe ze hun geloof moesten beleven, dat deden ze zelf wel. En vasten, ja, dat moet.

De vasten wordt juist gezien als een aansporing om nog harder te werken. Die benadering zie je ook in Marokko en Turkije. Marokkaanse websites geven suggesties voor diëten die je door de dag slepen ('eet veel noten'!). Geen probleem dus, zou je denken. Moslims lossen dit zelf wel op. Zitten we elkaar dan weer problemen aan te praten?

Ziek, zwak of misselijk

Een beetje wel. Maar evengoed zijn er leraren die hiermee kunnen zitten. Het gaat hun aan het hart als een leerling niet slaagt omdat die ziek, zwak of misselijk is - of als-ie vast. En wat moet je doen als een vastende leerling tijdens het examen onwel wordt? Niet aankomen, of moet je daar snel een energiedrankje in gieten?

Dezelfde zorg geldt voor veel ouders. Daar komt bij dat zij deze situatie nog nooit hebben meegemaakt. Vorig jaar had een Haagse school hierover een ouderavond belegd. Dat was ongewoon, want normaliter werd bij 'islamitische' kwesties op school - handen schudden, hoofddoeken - advies gevraagd van het schoolbestuur, dat dan kwam met een besluit. De rector wilde af van deze juridische benadering. "Ik wil gewoon met de ouders in gesprek."

De bijeenkomst was zonder meer bijzonder. Aan het einde zaten ouders en leraren lachend scenario's door te nemen. "Dus als jouw Ahmed van zijn stoel valt, wat doe ik dan?" "Geef hem een slok water, en als het te erg wordt, gewoon mij bellen." De rector sloot af: "Het is voor ons allemaal een avontuur."

Dit artikel verscheen eerder in Trouw (15 mei 2018).