Een Arabische journalist van al-Jazeera gaf mij onlangs inzage in een aantal documenten die hij had gefotografeerd in ISIS-gebied: een paar pagina’s uit het aangifteboekje van de moraalpolitie; een rechterlijk vonnis over biljartzalen; een reispas voor een vrouw; en een verwijzing voor verplichte bijles in islam. Ze geven een interessant inkijkje in de manier waarop ISIS zichzelf ziet als staat.

Het eerste dat opvalt is dat het gaat om voorgedrukte formulieren. Boven aan de rechterzijde van ieder document staat vermeld “de Islamitische Staat”, soms ook met het bekende zwart-witte logo, en aan de linkerzijde “het Ministerie van Morele Zaken” (Diwan al-Hisba), met daaronder de “Gouvernoraat van Raqqa” en het district (markaz).

Het aangifteboekje van de moraalpolitie heeft een bijzondere opzet: de overtreding wordt ingevuld door de politie, maar degene die is aangehouden moet beloven het niet meer te doen door zijn handtekening of vingerafdruk te zetten onder de tekst: “Ik ga hierbij akkoord dat ik bij herhaling van dit vergrijp de straf van de Afdeling Morele Zaken zal ondergaan.” Voorbeelden van overtredingen die uit de documenten naar voren komen zijn: “te laat voor het Vrijdagsgebed”, “niet bijwonen van het Vrijdaggebed”, “scheren van baard”, “dragen van traditioneel Arabisch gewaad (thawb)”, “te veel roken”, “te veel make-up”, “liegen”.

Het formulier “Reizen binnen de Islamitische Staat” is eveneens volledig voorgedrukt, met ruimte voor de naam van de vrouwelijke aanvrager (al-mad’oeat) en voor de naam van de plaats waar zij naar toe wil reizen. Afgegeven door “de verantwoordelijke van het Hisba Bureau”, met in dikke letters: “Opgepast: het geschrevene is slechts één dag na datum geldig.”

Een ander formulier is voor beschikkingen van het Ministerie van Morele Zaken. In dit geval betreft het de beschikking om biljartzalen te sluiten of anders “te verplaatsen naar grondgebieden buiten de Islamitische Staat”. Biljarten is een zeer populair tijdverdrijf onder jongeren in het Midden-Oosten, dus dit is een ingrijpende beslissing. De gedupeerde eigenaar wordt overigens geadviseerd een verzoek in te dienen bij het Ministerie om de schade te verhalen. Het document is wederom keurig voorgedrukt, inclusief de naam van de degene in wiens naam de beschikking is afgegeven (Yusuf bin Salih al-Arabi), gevolgd door diverse handtekeningen en een stempel van “de Islamitische Staat”.

En een dorpeling die volgens het Ministerie onvoldoende kennis heeft van de islam wordt met een - opnieuw: voorgedrukt - formulier naar een nabijgelegen stad gestuurd voor verplichte bijles: “Aan de broeders van [stadsnaam invullen], wij dragen hierbij [naam] aan u over vanwege [kwestie] teneinde de sharia-lessen bij te wonen, volgens het volgende schema [dagen en uren].”

Al deze formulieren maken onderdeel uit van de enorme papieren bureaucratie van wat in ISIS-land heet Diwan al-Hisba, ofwel Ministerie van Morele Zaken. Of er daadwerkelijk een volledig ministerie is weten we niet, maar ISIS wil het duidelijk graag, en heeft in ieder geval de papieren infrastructuur daarvoor opgetuigd.

Met de instelling van hisba verwijst ISIS naar het oude instituut van de muhasib, de marktmeester die in de middeleeuwen met zijn dienders was belast met de handhaving van de openbare orde op de markt, de plaats waar iedereen samen kwam. Zij controleerden de handelaren op gewichten, maten en munten ter voorkoming van oplichting, zorgden dat dieven geen kans kregen, grepen in bij ruzies, en letten in het algemeen op sociaal betamelijk gedrag. Dit instituut verdween met de opkomst van de moderne natiestaat.

Maar ISIS heeft de muhasib opnieuw ingevoerd. In een reportage van VICE News wordt een muhasib gevolgd die in smetteloos witte djalaba over de markt wandelt en joviaal de handelaren aanspreekt en herinnert aan hun plicht tot eerlijke handel. De handelaren kijken wat onzeker in de camera.

Uit de documenten blijkt dat de muhasib ook toeziet op de publieke moraal. Dat is op zichzelf niet nieuw of verwonderlijk: ook Saoedi-Arabië, Iran en de Indonesische provincie Atjeh hebben een moraalpolitie. Die controleren of mannen en vrouwen die samen over straat lopen wel getrouwd of familie zijn, spreken mensen aan op hun kleding, en zorgen dat iedereen gehoor geeft aan de oproep tot het gebed.

Maar deze formulieren vertellen ons meer. Ze laten ons zien hier niet sprake is van een roversstaat waar willekeur en rechteloosheid welig tieren, maar dat ISIS bezig is met de vorming van een strak georganiseerde, totalitaire staat-in-de-maak. Daarbij ligt de nadruk op een overmatige vorm van bureaucratie waarmee de illusie wordt gewekt van organisatie en duidelijkheid: immers, de sharia is van toepassing, en die wordt keurig uitgevoerd. Iedereen weet dus waar hij of zij aan toe is.

Iedereen? Nee, dat is juist het fnuikende van dit systeem. Er is geen lijst van hisba-regels waar je je aan moet houden. Dat hoeft ook niet in de logica van ISIS, want iedere gelovige moslim behoort dat soort regels te kennen. Maar uiteindelijk is het de muhasib die het bepaalt.

In die zin onderscheidt het ISIS-opvatting van ‘staat’ zich nauwelijks van de twee staten die ISIS zegt te willen vervangen: in Syrië en Irak heersten regimes die hun Baath-ideologie ook middels strak-georganiseerde bureaucratieën probeerden te implementeren. En ook daar werd iedereen verondersteld te ‘weten’ wat de ideologie inhield, en hoe deze keurig na te leven. Maar uiteindelijk bepaalden de geheime diensten wie de regels overtrad, met vaak gruwelijke consequenties. ISIS lijkt hetzelfde te doen, maar dan met sharia.