Foto: Erdoğan bij het “World Islamic Scholars Peace, Moderation and Commonsense Initiative” op 17 juli 2014, georganiseerd door het Turkse Directoraat van Religieuze Zaken (Diyanet).

Op 10 augustus vonden in Turkije historische verkiezingen plaats: voor het eerst kon het Turkse electoraat rechtstreeks hun president kiezen, voorheen was dat aan het Turkse parlement voorbehouden. De gedoodverfde winnaar, de huidige premier Recep Tayyip Erdoğan, sprak van een “nieuw Turkije” en het einde van een tijdperk. Desondanks werd de Turkse nieuwsvoorziening gedomineerd door andere kwesties, voornamelijk de oorlog in Gaza en, uiteraard, de opmars van ISIS/IS in Noord-Irak.

In de woestijn van politieke wanorde en maatschappelijke ontworteling in de regio lijkt Turkije een oase van rust. De misère van het al 30 jaar durende Koerdische conflict verbleekt immers bij de ontwrichting die de naweeën van de zogenaamde Arabische Lente teweegbrengen in vrijwel de gehele MENA-regio (MENA = Middle East and North Africa).

Terwijl Turkije in krap vijf maanden tijd twee tamelijk rimpelloze verkiezingen beleefde, verloren in Egypte, Libië, Tunesië, Syrië, de Palestijnse Gebieden en Irak regimes snel hun legitimatie en namen tribale, ongeregelde en deels buitenlands facties en milities de openbare ruimte over. Ten zuiden van de Sahara laat Boko Haram zich op ongekend gewelddadige wijze gelden. Tientallen miljoenen vluchtelingen zijn op zoek naar veiligheid en eten, waarvan een groeiend aantal, volgens de UNHCR naar schatting 1,6 miljoen, hun weg naar Turkije vond.

De grote crises van dit moment spelen zich af te op de drempel van de Republiek Turkije: Oekraïne, Syrië en Irak. De Turkse regering vereenzelvigt zich bovendien nadrukkelijk met de verdreven Moslimbroeders in Egypte en met de Hamasregering in de Palestijnse Gebieden. Deze vlucht in het buitenlands beleid is eenvoudig verklaarbaar. Binnenlandse problemen, zoals de heksenjacht op een deel van de oppositie, de botsingen met de tot nu toe dominante levensstijl van de seculieren, beschuldigingen van corruptie en het onvermogen om de Koerdische kwestie op te lossen worden overheerst door de chaos rondom Turkije.

De huidige situatie staat in schril contrast met het veelbelovende “zero problems with the neighbours”-beleid dat de voormalig veiligheidsadviseur van Erdoğan, Ahmet Davutoĝlu, als minister van Buitenlandse Zaken sinds juni 2009 ontplooide. De betrekkingen met onder meer Syrië bloeiden op, evenals de handel met de regio. Door zijn onverzettelijke taal tegenover de Israëlische president Shimon Peres was Erdoğan de held van de straat in het Midden-Oosten, en veel oppositiebewegingen in de regio zagen Turkije als hét voorbeeld voor een geslaagde mix van democratie, economische groei en islam.

Veel bondgenoten in de MENA-regio heeft Turkije inmiddels niet meer over. Met de Golfsstaten en Saoedi-Arabië is het contact van oudsher stroef en met het sjiitische Iran is zelfs sprake van een regionale rivaliteit met een onmiskenbare religieuze dimensie. Met het Egypte van generaal al-Sisi en met Israël zijn de diplomatieke relaties versoberd tot het niveau van chargé d’affaires. De goede betrekkingen met Irak, met inbegrip van de Autonome Koerdische Regio (KRG), komen in de lucht te hangen als dat land verder desintegreert.

Turkije moet leven met het vooruitzicht van jaren onrust aan haar zuidelijke en oostelijke grenzen, een complicatie van formaat in het streven naar een oplossing voor de binnenlandse Koerdische kwestie. Dit is de achtergrond waartegen de twaalfde president van de Republiek, Recep Tayyip Erdoğan, op 28 augustus het ambt op zich zal nemen. Binnenlands is daarmee de machtspositie van de AKP bestendigd, maar welke agenda heeft de president voor het buitenland?

Zonder enige twijfel heeft hij de ambitie om Turkije uit te laten groeien tot dé stabiele macht in de regio. Op papier heeft het land daarvoor veel - misschien wel alles - in huis. In vergelijking met welk land dan ook in de MENA-regio scoort Turkije op alle fronten hoger: onderwijs, gezondheidszorg, infrastructuur, de positie van de vrouw, persvrijheid, economische stabiliteit. Ook al zijn er nog veel gebreken aan te wijzen in de Turkse samenleving, de landen in de regio scoren nog véél lager.

En hoe moeizaam soms ook, Turkije heeft relaties met de Verenigde Staten en Europa die op een heel ander niveau liggen dan die van welk ander land in de regio dan ook, met uitzondering van Israël. Dat Erdoğan zichzelf ernstig overschat, zal ongetwijfeld blijken, maar de brandende ambitie en de benodigde energie zijn er zonder meer.

De geheime droom van Erdoğan reikt echter veel verder. Hij ziet zichzelf als de door god aangewezen bemiddelaar tussen de soenitische en sjiitische politieke krachten in de regio. Een droom die weliswaar ernstig averij heeft opgelopen door de aanhoudende politieke ontwrichting in dat deel van de wereld, maar die bij Erdoğan nog steeds leeft.

Zijn meest illustere voorganger, Kemal Mustafa Pasja, beter bekend als Atatürk, de eerste president van Turkije, geniet in de Arabische wereld de twijfelachtige reputatie van vernietiger van van het Kalifaat, door de laatste sultan in 1924 deze titel te ontnemen en de Osman familie te verbannen.

Daarentegen hoopt de twaalfde president van de Republiek bij het aanbreken van het jaar 2023 (viering honderd jaar Republiek en het laatste jaar van zijn tweede termijn) de Ittihad, de eenheid onder moslims, te hebben hersteld. Almachtig premier van één land is één ding, de sterke verdeeldheid en sektarische chaos in de MENA-regio omzetten in een krachtige eenheid van vrome moslims zal hem pas echt een plek in de geschiedenisboekjes opleveren. Het worden nog interessante tijden!