Onlangs heb ik enkele propagandafilms van IS bekeken. Geweldig, prachtig. Jonge kerels in de kracht van hun leven, mooie koppen, gekamde baarden, stralend witte lach, martiale poses. Veel kinderen ook. Wat zijn ze toch lief voor de kinderen. Geen oudere te zien. Geen vrouw te zien. Geen christen te zien. Wel veel buitenlanders, die allemaal vernoemd zijn naar hun land van herkomst: al-Britani, al-Belgiki, al-Fransi, al-Tunisi. De een was nog gelukkiger dan de ander. Een paar dingen vielen mij op:

Het eerste is dat ze allemaal in religieuze formules spreken in klassiek fusha Arabisch, en allemaal dezelfde soort kleding dragen. Niemand in de Arabische wereld spreekt zo, of kleedt zich zo. Behalve in series die worden vertoond tijdens de Ramadan met verhalen over gebeurtenissen uit het leven van de profeet, waarin 21e-eeuwse regisseurs hebben bepaald hoe iedereen is gekleed, en dat iedereen het moderne fusha Arabisch spreekt zoals de journaallezers dat doen. De gelovigen zeggen natuurlijk dat zij zich spiegelen aan hun profeet, zoals deze is weergegeven in de hadith. Maar ik denk dat zij veel televisie hebben gekeken. Net zoals zij veel filmpjes hebben bekeken van onthoofdingen en andere gruweldaden. We leven immers in een tijd waarin het beeldscherm meer bepalend is voor wat waarheid is dan de wereld daarbuiten.

Het tweede dat mij opviel is dat er over IS wordt gesproken als een heilstaat: een samenleving waar iedereen in geluk en welzijn leeft volgens islamitische mores. Geen drank, zedeloosheid, vrouwen of andere vormen van verleiding waar je als man zo moeilijk weerstand aan kan bieden. Eindelijk is er dan een plek op aarde vrij van zonde.

Ten slotte is het opvallend dat ze over IS spreken als over een thuisland: een land waar je eindelijk je zelf kunt zijn, en onder elkaar kunt zijn, vrij van vernedering en van discriminatie. Een land, ook, waar je een nieuw leven kunt beginnen – en hier krijgt het begrip hidjra opeens zo’n bijzondere invulling. In het Arabisch betekent dat migratie, maar in de profetische traditie betekende het de migratie van Mekka naar Medina die een radicale breuk vormde met een samenleving die was gebaseerd op stam- en familieverbanden, en een nieuw begin markeerde van een samenleving die werd gevormd door de religieuze band van de umma.

Geen wonder dat dit zo’n aantrekkingskracht heeft op zoveel moslims. En die aantrekkingskracht bestaat al langer. In de periode tussen 1995 en 2002, toen ik in het Midden-Oosten woonde, heb ik herhaaldelijk aan mensen gevraagd of zij een islamitische staat wilden. Het antwoord was bijna unaniem bevestigend. Maar op de vraag of er nu een moslimland was dat als voorbeeld voor een dergelijke islamitische staat zou kunnen dienen, was het antwoord unaniem ontkennend, zelfs als het ging om landen als Saoedi-Arabië (“te corrupt”), Iran (“Khomeinisme”) of het Afghanistan van de Taliban (“barbaren”). Men volstond met het omschrijven van de “islamitische staat” in fotonegatief, namelijk, in termen van wat het niet is: het is niet dit land, het is niet deze samenleving, het is niet Syrië, Egypte of Marokko. Maar wat dan wel? Dan werden de schouders opgetrokken: “In ieder geval niet dit.” En zo blijft het droombeeld, de utopie, in stand.

Maar als er dan een entiteit in het Midden-Oosten wordt gevestigd die zichzelf islamitische staat noemt, dan is het niet vreemd dat daar gespannen naar wordt gekeken: gaat dan eindelijk de droom van een islamitische heilstaat in vervulling, krijgen moslims dan eindelijk hun thuisland? Is het veertien eeuwen na de hidjra van de profeet tijd voor een tweede hidjra?

Dit klinkt prachtig, maar we weten dat de feiten anders zijn. IS komt tot stand op grondvesten van bloed, geweld en gruweldaden. Het is des te schokkender dat jonge moslims vasthouden aan het beeld van de utopische heilstaat. Zouden zij inderdaad zo bloeddorstig zijn? Is islam inderdaad een religie van dood en verderf?

Daar lijkt het soms wel op. Tegelijkertijd zijn er veel meer moslims die in hun dagelijks leven bewijzen hoezeer islam een religie van vrede en tolerantie is. Hoe zouden die jongeren dan onderling met elkaar over IS spreken? Kom, we gaan lekker kafirs dood maken en christenvrouwen verkrachten? Ik vermoed van niet. Ze zullen praten in abstracties, over hogere doelen en heilige strijd, iets waarvan je denkt dat het eindelijk zin geeft aan jouw verder zinloze bestaan, iets waarvoor je bereid bent je leven te geven. Opnieuw de utopie.

Wat mij opvalt is dat de enkele jongeling die met de pers spreekt over IS, vaak heel vergoelijkend praat, in de zin van: “de Amerikanen hebben in Irak meer mensen gedood”, of: “als er wordt gestreden vallen er slachtoffers”, of: “het zijn allemaal verzinsels van de media om de islam zwart te maken.” Blijkbaar is er hen veel aan gelegen om de utopie in stand te houden. Een student vertelde mij over zijn Bosnische vrienden van wie er één naar Syrië was gegaan om te vechten, en volledig gedesillusioneerd terugkwam. Toen hij zijn vrienden vertelde dat de oorlog daar niets met een jihad te maken had, werd hij door zijn vrienden niet geloofd en uitgemaakt voor kafir.

Daar is niet tegen op te boksen. Dit zijn jonge radicale moslims die net als Don Quichot leven met een droombeeld, en daarvoor willen vechten. Wij, de omstanders, zijn als zijn hulpje Sancho Panza die ziet dat het om luchtspiegelingen gaat, maar slechts mee hobbelt op een ezeltje en niet bij machte is om Don Quichot op andere gedachten te brengen. Het droombeeld is blijkbaar sterker dan de werkelijkheid.

Dit is een verkorte versie van het eerste deel van de Moslimkrant-lezing die Maurits Berger op 28 oktober 2014 gaf.