“Zo waarlijk helpe mij Allah.” Met deze woorden wilde Hasan Kücük van de Islam-Democraten afgelopen maart zijn eed tot raadslid afleggen, maar van burgemeester Jozias van Aartsen van Den Haag moest hij zich houden aan de wettelijk erkende formule met ‘God.’ Hoewel men in het leger al bij Allah mag zweren, moeten politici kiezen uit “dat verklaar en beloof ik” of “zo waarlijk helpe mij God almachtig” als zij de eed afleggen. Is zweren op God iets anders dan zweren op Allah?

In de islamitische wereld werd deze discussie al vroeg gevoerd omdat moslims al snel te maken kregen met niet-Arabisch sprekende bekeerlingen uit onder andere Perzië. Mocht men het gebed in andere talen verrichten en was het toegstaan om de Koran vertalen? De meeste geleerden waren pragmatisch ingesteld en legden de nadruk op betekenis en minder op vorm. De grondlegger van één van de vier soennitische hoofdstromingen, Abu Hanifa (gest. 767n.Chr.), vond ook dat het gebed, de Koranlezingen en de godsnamen gewoon in andere talen geuit mochten worden zolang de Arabische betekenis ervan zo dicht mogelijk benaderd werd. Latere geleerden hebben dit pragmatisme overgenomen en verder uitgebreid, deels omdat in hun tijd de meerderheid van de moslims geen Arabisch sprak, maar vooral ook omdat de Koran hier zelf naar verwijst:

“En Wij hebben geen gezant gezonden of het was in de taal van zijn volk om aan hen duidelijkheid te verschaffen.” [Koran 14:4, Leemhuis-vertaling]

De 12e-eeuwse Koranexegeet al-Zamakhshari zei hierover: “[De Koran] had in of alle talen geopenbaard kunnen worden of in één van hen. Het is nutteloos het in alle talen te openbaren omdat vertalingen dat vervangen en dat is voldoende om te interpreteren [..] en dus was het eerst geopenbaard in de taal van het volk van de profeet, nadat zij het goed en duidelijk hebben begrepen, begonnen zij het te verspreiden via vertalingen om het te verduidelijken en begrijpbaar te maken. Zoals te zien is in alle niet-Arabische landen waar vertalingen het dominante referentie punt zijn in de gemeenschap.”

In de afgelopen twee eeuwen is er een trend ontstaan die zich keert tegen het vertalen van de Koran in Europese talen, en die bovendien claimt dat de naam ‘Allah’ niet vergelijkbaar is met niet-Arabische termen als ‘God’. Zowel de Koranische tekst als ‘Allah’ als naam zijn onvertaalbaar.

Dit is niet zozeer een theologische discussie, maar vooral een anti-Westerse ontwikkeling die zich inzette vanaf de koloniale tijd, een periode waarin strikt traditionalistische stromingen binnen de islam opkwamen. Hoewel de afkeer van Koranvertalingen al snel werd losgelaten, leeft het idee van de onvertaalbaarheid van ‘Allah’ nog steeds.

Vaak wordt gezegd dat God een meervoud (goden) en een vrouwelijke vorm (godin) kent, en dat het woord verwijst naar de christelijke Drie-eenheid die de Vader, de Zoon en de Heilige Geest in zich verenigt. Het woord ‘Allah’ kent volgens deze benadering geen meervoud of vrouwelijke vorm, en verwijst semantisch gezien naar een strikt monotheïstische god.

Dit is een zienswijze die er toe heeft geleid dat christenen in Maleisië sinds oktober 2013 geen ‘Allah’ mogen gebruiken. Deze zwart-wit kijk op de godsnaam strookt echter niet met de christelijke en islamitische theologische geschiedenis, aangezien het woord Allah in Semitische en Europese talen in allerlei theologische constructies voorkomt. Zo is het woord ‘Allah’ altijd als Drie-eenheid door Arabische christenen geïnterpreteerd en gebruiken Unitarische christenen het woord ‘God’ op een strikt monotheïstische manier.

Tijdens de gouden eeuwen van de islam werden Griekse en Syrische filosofische en christelijke teksten in het Arabisch vertaald en waren er nooit problemen met de vertaling van de Griekse en de Syrische godsnamen met 'Allah.'

In de islamitische theologie zijn er twee hoofdbenaderingen met betrekking tot de term ‘Allah’: het is ofwel een absolute eigennaam (’īsm) die wel of niet van het stamwoord ilaha afgeleid kan zijn (1), of het is een attribuut (sifah) van het stamwoord ilaha/walaha (2).

De eigennaam-benadering (1) ziet ‘Allah’ als de persoonlijke naam van de schepper waarin al zijn attributen zijn vertegenwoordigd, waardoor die naam onvergelijkbaar is met andere godsnamen. De attribuut-benadering (2) ziet ‘Allah’ als een beschrijving van een eigenschap die afgeleid kan zijn van ilaha in de betekenis van aanbidding en bescherming, of van walaha in de betekenis van verwarring en gezochte passie.

De grondlegger van één van de orthodoxe theologische scholen binnen de islam, al-Māturīdī (gest. 944 n.Chr.), legt dan ook uit dat ‘Allah’ begrepen kan worden als “de Ene” die wordt aanbeden, of “de Ene” die toevlucht en bescherming biedt, of “de Ene” die de mens verwart vanwege zijn transcendentie en door de mens intiem gezocht wordt. Volgens deze benadering is ‘Allah’ dus zeker vertaalbaar.

De moderne trend is zich gaan richten op de eigennaam-benadering waarbij ‘Allah’ de 'werkelijke' naam is en ‘God’ niet. Maar er heeft nooit consensus over deze twee benaderingen bestaan, en geen van beide is dus bindend of dominant. Moslims mogen daarom van beide benaderingen gebruik maken en zweren dat God Allah kan zijn.

Dit artikel verscheen eerder op www.nieuwemoskee.nl (29 maart 2014).