Een aardbeving in de westerse islamitische wereld. Zo kenschetste de progressieve krant Libération de gevolgen van de val van Tariq Ramadan. De gevierde Zwitserse islamexpert zit al sinds begin februari in Parijs vast op verdenking van misbruik en verkrachting van meer dan een dozijn vrouwen.

Tariq Ramadan (1962) stond vaker in Foreign Policy’s Top-100 van invloedrijke denkers dan de paus. De rechtszaak tegen hem markeert het schokkende einde van een indrukwekkende carrière. Hij is charmant en welbespraakt, vervult een internationale reeks aan wetenschappelijke posities van Japan tot aan Qatar en gaf Tony Blair advies hoe moslimradicalisering tegen te gaan.

Van 2007-2009 werkte hij in Rotterdam, waar hij stad en academie voorlichtte over ‘burgerschap, identiteit en je thuisvoelen’. Zijn boeken haalden forse oplagen, hij was een graag geziene gast in talkshows, en waar hij lezingen gaf, zat de zaal vol. Maar een gasthoogleraarschap in Leiden liep hij mis na protesten van Nederlandse politici en journalisten. Die hadden bedenkingen tegen de populaire moslimdenker.

Wat vindt Ramadan eigenlijk? Waaraan dankt hij zijn populariteit, en wacht de westerse moslimwereld bij een veroordeling inderdaad een aardschok?

Consistent is Ramadan in ieder geval: hij was nooit voor een seculiere islam - hij wijst daarbij op de corrupte regimes in het Midden-Oosten, geleid door seculiere moslims. Hij streeft ook geen hervorming van de islam na. “Islam heeft geen behoefte aan hervorming, maar moslims moeten hun manier van denken hervormen.”

Gids zijn daarbij de bronteksten van de islam: de Koran en de soenna. Die zijn eeuwig en onveranderlijk waar, maar moslims dienen daar, op hun eigen plaats en passend bij hun tijd, een eigen interpretatie voor te zoeken. Daarvoor zijn niet de religieuze autoriteiten in de Arabische wereld bepalend, maar de geest van de islamitische teksten.

Ramadans recept voor westerse moslims komt neer op wat hij de vier (Engelse) L-en noemt: kennis van de landstaal (Language), respect voor zijn wetten (Laws), loyaliteit (Loyalty) aan de maatschappij, en vrijheid van burgers (Liberty). Geen wonder dat deze boodschap gretig gehoor vond in westerse media, bij politici en intellectuelen. Ook onder Europese moslims sloeg ze aan.

Knuffelsalafist

De vraag die in veel debatten rond Ramadan opkwam, is: meent hij het wel? Is hij echt voor integratie van moslims, of heeft hij een verborgen agenda, namelijk het tijdelijk uitschakelen van bepaalde islamitische ideeën, totdat de situatie omslaat en moslims de macht kunnen grijpen? Is hij, zoals een criticus hem noemde, een ‘knuffelsalafist’?

In dat verband komt steevast Ramadans afkomst ter sprake. Zijn grootvader was Hassan al-Banna, in 1928 de oprichter van de islamistische Moslimbroeders in Egypte. Die gebruikten de islam voor het eerst als politiek wapen. In Ramadans proefschrift speelt zijn opa als vertegenwoordiger van een reformistische islam een prominente rol. Ramadans vader zette een afdeling van de Moslimbroeders op in Palestina en Pakistan, en Tariqs broer heeft zijn sympathieën voor de Broederschap ook niet onder stoelen of banken gestoken.

Ramadan zelf heeft zich expliciet gedistantieerd van de Moslimbroederschap, maar dat nam de twijfels niet weg. Is zijn doel, ondanks zijn alom beleden nadruk op participatie van moslims, toch niet om de politieke islam Europa vreedzaam te laten overnemen?

De kwestie kwam tot een hoogtepunt bij een debat tussen Ramadan en de Franse president Sarkozy in 2003. Ramadan bepleitte ‘om strategische redenen’ een moratorium op lijfstraffen zoals steniging; een verbod ging hem nog te ver. Eerst moesten moslimgeleerden de Koranteksten kritisch herlezen, zodat ze later tot een verbod konden overgaan. Dat kwam hem op kritiek te staan. De soennitisch-Arabische wereld vond dat een ongegronde vernieuwing, zijn westerse critici zagen er het bewijs in dat Ramadan een onversneden fundamentalist was.

Onbetwiste rol

Na afloop van het debat zei Ramadan dat zijn islamitische publiek nooit zou accepteren dat hij plots en absoluut lijfstraffen af zou keuren, maar dat hij dat wel deed. Dit legt een ander belangrijk element van Ramadans project bloot: de onbetwiste rol van moslimgeleerden bij islamvernieuwing van binnenuit.

Saillant detail is welke geleerden hij daarbij op het oog heeft. De man die afstand zegt te nemen van de Moslimbroederschap, omringt zich in een poging zijn islamitisch gezag te versterken maar wat graag met prominente Moslimbroederschapdenkers, zoals de omstreden Al-Qaradawi.

De arrestatie van Ramadan bracht sommigen ertoe zich van hem te distantiëren. De universiteit van Oxford heeft zijn hoogleraarschap ‘Moderne islamstudies’ opgeschort. De financier van die leerstoel is Qatar. In deze Golfstaat leidde Ramadan het Centrum voor Islamitische Wetgeving en Ethiek.

In dit centrum werken geleerden aan Ramadans project - het ontwerpen van een nieuw ethisch model voor de islam. Islamitische schriftgeleerden dienen samen met seculiere wetenschappers geopenbaarde en empirische kennis in harmonie te brengen. Zo kunnen ze samen antwoorden vinden op alle wetenschappelijke en morele vragen. Die moeten natuurlijk wel stroken met de geopenbaarde teksten. Hierbij is de alliantie met het aartsconservatieve Qatar zeker op meer dan gulheid gebaseerd.

Ramadan en Qatar zijn ambitieus: ze willen een religieus kompas ontwikkelen voor de islamitische wereld. Maar Ramadan is daarbij nu uitgeschakeld; Qatar heeft hem tot persona non grata verklaard. Heel zichtbaar is dat nog niet; op de site van het ethiekcentrum is niets te vinden over Ramadans precaire situatie. Wel prijkt er nog steeds een wervende boodschap op van directeur Ramadan.

Een groep getrouwen springt op dit moment voor hem in de bres, op internet. De uitgelekte, weinig verheffende sms’jes aan vrouwen die zich nu over hem beklagen, en hun getuigenissen, zijn volgens de ‘Free Tariq Ramadan Campaign’ niet meer dan ongegronde, flinterdunne aantijgingen die een oneerlijk, politiek proces tegen ‘de islamitische vijand’ moeten maskeren; een proces, beweren ze, het Franse rechtssysteem onwaardig.

De bijbehorende petitie is bijna 150.000 keer getekend. Het valt moeilijk te achterhalen wie achter deze ‘internationale beweging’ zit en wie de petitie getekend hebben. Dus hoewel fanatiek, is het niet duidelijk hoe representatief deze steun is.

Nieuw publiek

Wat betekent Ramadan voor (jonge) moslims nog in Nederland en in de rest van Europa? Zijn ster rees in de jaren negentig, toen hij als moslimactivist op het publieke toneel verscheen.

Maar zijn publiek veranderde sinds het begin van deze eeuw. Het zijn niet langer studentikoze jonge moslims die ijverig notities maken. Het draait ook niet meer om Ramadan-de-islamduider, de imam die antwoorden geeft op vragen over de islam aan zoekende moslims. De vraag is of die rol überhaupt ooit zo belangrijk was.

In het Midden-Oosten en ook in Europa zijn er talloze moslimdenkers die soortgelijke boodschappen prediken - en vaak beter. Voor hen is het een belediging dat Ramadan zoveel aandacht heeft gekregen. Wetenschappelijk staat hij niet erg hoog aangeschreven. En zijn moreel kompas staat, gelet op zijn interesse in oliedollars, zijn zelfpromotie en de misbruikverdenkingen, niet scherp afgesteld. Ook zijn banden met de Moslimbroederschaplievende oliestaat Qatar hebben zijn positie geen goed gedaan.

Zijn populariteit dankte hij gaandeweg meer aan zijn status als icoon, als symbool van de geslaagde, vlot met het establishment meepratende moslim. Hij werd serieus genomen; in 2004 schaarde Time Magazine Ramadan onder de 100 invloedrijkste personen op aarde.

Er verschenen minstens acht boeken over hem, meer of minder lovend. Hij verscheen in alle serieuze programma’s en kranten, en stond iedereen te woord in vloeiend Engels, Frans of Arabisch, citerend uit dezelfde boeken als zijn niet-islamitische gesprekspartners. En hij zag er net zo gesoigneerd uit.

De chique professor liet niet over zich lopen - sprak zich fel uit tegen tegenstanders en onjuiste berichtgeving. Kortom: hij was in alles het tegenovergestelde van de onderdrukte, gediscrimineerde en benadeelde jonge Europese moslim.

Verontwaardiging

Dat verklaart de heftige verontwaardiging over Ramadans behandeling; zijn arrestatie bewijst voor zijn aanhang dat zelfs hij niet is opgewassen tegen het islamofobe, westerse systeem. Het is niet zo vreemd dat Ramadan en de zijnen deze ideologische kaart trekken; het is de enige die ze nog hebben.

Doordat het aantal beschuldigingen tegen Ramadan nog steeds groeit, wordt zijn positie al onhoudbaarder. Toch houdt de Brusselse denktank Europees Moslim Netwerk zijn voorzitter de hand boven het hoofd. Sterker nog: onder het kopje ‘Stop islamofobia’ leggen ze uit waarom Ramadan op grond van zijn ‘nobele afkomst’ boven elke verdenking verheven is. Deze ideologische kaping dreigt de rechtsgang te ondermijnen en bagatelliseert de aanklachten.

De vrouwen die Ramadan aanklagen zijn geinspireerd door de #MeToo beweging, maar zij durfden zich pas tegen de populaire denker te keren toen zijn ster tanende was. Maar ook nu worden ze uitgemaakt voor nestbevuilers. Een van de klaagsters kreeg politiebescherming na doodsbedreigingen.

Het is te veel eer om te zeggen dat met Ramadan de leider van de Europese islam monddood gemaakt is, zoals Libération suggereerde. Zoals deTunesisch-Franse islamologe Asma Helali zei: “Ramadan wordt nu neergezet als een misdadige islamoloog. Misschien is hij een misdadiger, maar een islamoloog is hij zeker niet.”

In Nederland is hij onder jonge moslims vrijwel onbekend. Een rondje langs moslimstudenten in en rond de Leidse universiteit laat zien hoezeer zijn populariteit geslonken is. “Nooit van gehoord, sorry.” Sommigen hoorden voor het eerst van hem op college in Leiden.

In zijn hoogtij-jaren had hij wel trouwe volgelingen, op zoek naar een diepere, intellectuelere uitleg van hun bestaan als moslim in Europa. Hen trok de ogenschijnlijke ommekeer van afstammeling van de Moslimbroederschap tot modern hervormer aan.

Het was vooral de niet-islamitische intellectuele en politieke elite die geïnteresseerd was in zijn boodschap (of zich er heel druk om maakte). Die nodigden hem uit om de islam te duiden op tv en in hun academies. Ramadan paste in hun verwachtingspatroon - een redelijke Arabische moslim, die vloeiend zijn talen spreekt, zo anders dan de verontwaardigde scooter-Marokkaan.

Zij maakten hem tot spreekbuis van alle Europese moslims die zelf nooit aan het woord kwamen. En het is deze elite die zich dient te verantwoorden waarom ze zo met Ramadan wegliep, en die nu op zoek moet naar een nieuwe publieksfiguur om over te speculeren en op te reageren.

#MeToo of #FreeTariq?

De Zwitser Tariq Ramadan wordt verdacht van misbruik en verkrachting van (soms minderjarige) vrouwen. Hij zit sinds februari vast omdat de Franse justitie vreest dat hij anders Parijs uitvlucht, zijn slachtoffers onder druk zet en zijn wangedrag hervat. Waar Harvey Weinstein zijn macht in de filmwereld misbruikte, deed Tariq Ramadan dat in de moslimwereld, zeggen zijn critici.

Een flink aantal islamitische medestanders verwerpt deze #MeToo-parallel. De krachten achter #FreeTariq. menen dat Ramadan wordt geofferd op het altaar van de islamofobie: de vervolging is een afrekening van het seculiere Westen met hun held. Tientallen ondertekenaars zijn Ramadans sympathisanten uit de wetenschappelijke wereld, zoals de Britse religie-auteur Karen Armstrong. Zij beweren dat de Franse justitie met twee maten meet - één voor #MeToo-verdachten, de andere voor Ramadan.

Ramadans verzoek tot vrijlating wegens ziekte (hij heeft MS), is deze week afgewezen.

Dit essay verscheen in Trouw op 26 mei 2018.