De Amerikaanse moslimprediker Khaled Yassin zei in 2009 tegen een enorme menigte moslims in de Grote Kerk van Den Haag: “Besef wel dat jullie hier meer vrijheid hebben om moslim te zijn dan in de moslimwereld.”

Dat waren ware woorden. De vrijheid van religie is hier zodanig dat gelovigen daar zelf invulling aan kunnen geven, zonder dat de staat daar grenzen aan stelt. Hoe anders is dat in Saoedi-Arabië of Pakistan, maar ook in Turkije of Marokko. De overheid houdt daar streng de hand aan wat religieus wel of niet is toegestaan. Zij kijken daarom ook met meewarige of zelfs afkeurende blik naar Nederland: dankzij onze vrijheid van religie kunnen extreme vormen van religie zich meer ontwikkelen.

Tegelijkertijd hebben moslims in Nederland nogal te lijden onder een andere vrijheid, namelijk die van meningsuiting. De manier waarop beide vrijheden worden beleden ten aanzien van moslims leidt vaak tot de zuchtende vaststelling van Nederlandse moslims: ja, ik kan hier meer moslim zijn dan waar dan ook ter wereld, maar ik heb als moslim ook meer kritiek te verduren dan waar dan ook ter wereld.

Die kritiek is zodanig dat Nederland inmiddels wereldwijd te boek staat als islamofoob. Uitspraken van Wilders, verhalen over discriminatie, en incidenten met moskeeën en hoofddoeken halen in moslimlanden regelmatig het nieuws, en Europese organisaties als ENAR (European Network Against Racism) en EMCE (European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia) stellen islamofobe misstanden in Nederland aan de kaak. Ook in Nederland (rapport SPIOR) wordt hier steeds vaker alarmerend over gesproken.

De vraag is dan in hoeverre die kritiek – werkelijk, of ervaren – leidt tot een toename van radicalisering onder moslims. De AIVD waarschuwde hier in 2004 al voor (notitie “Jihadrekruten in Nederland”, brief van minister Remkes van Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer, 10 maart 2004): “Te constateren valt dat een groeiend aantal moslims zich door opiniemakers en opinieleiders in het maatschappelijk verkeer onheus bejegend voelt. Hierbij komt dat in hun ogen de overheid zich niet - of onvoldoende - als onpartijdige arbiter opstelt (...) De groep van de zich onheus bejegend voelende jongeren vormt een voorname vijver van voor radicalisering en eventueel rekrutering ontvankelijke personen.”

Deze waarschuwing werd weggehoond door de voorstanders van het vrije woord: iedereen moest kunnen zeggen wat hij of zij wilde, ook over de islam. Dat is natuurlijk terecht. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft immers al nadrukkelijk verklaard dat deze vrijheid een pijler is voor het bestaan van de democratische samenleving, zelfs als de meningsuiting “choqueert, schokt of beledigt.” En daarmee was de waarschuwing van tafel geveegd.

Wat resteerde was een juridische strijd over de grenzen van het vrije woord. Opvallend echter was dat de rechters steeds weer opmerkten dat het niet aan de rechtspraak is om scheve maatschappelijke verhoudingen recht te trekken, maar aan de mensen zelf.

Nu, zoveel jaar later, merken we dat we daar weinig aan hebben gedaan. De radicalisering onder moslimjongeren heeft zich, zoals de AIVD al voorspelde, voortgezet, en is zelfs verergerd. De Syrië- en ISIS-gangers zijn daar een voorbeeld van. In augustus 2014 heeft de overheid opnieuw de strijd tegen radicalisering aangekondigd.

Hebben we dan niets geleerd in de afgelopen jaren, is er dan niets veranderd? Als we luisteren naar de politieke uitspraken, de praatprogramma’s in de media, de maatregelen die de overheid aankondigt, dan lijkt dat inderdaad niet het geval te zijn. Het gevoel van dreiging blijft enorm groot, zoals blijkt uit termen als “verdediging van onze vrijheden.”

Wat wel nieuw is, is dat we te maken hebben met een nieuwe generatie moslims, die zichzelf nadrukkelijk ziet als Nederlander en moslim. Anders dan hun ouders zijn de vrijheden die zij genieten geen gunst maar een gegeven, net als bij andere Nederlanders. En anders dan hun ouders ervaren zij de vormen van discriminatie, spot en kritiek niet als iets dat je maar het beste kunt ondergaan.

Met name de radicalere types onder deze moslims maken nu gebruik van de ene vrijheid – meningsuiting – om de andere vrijheid – religie – met verve te verdedigen. Daarbij bedienen zij zich met overgave van de Wildersiaanse retoriek en slingeren allerlei politiek incorrecte, beledigende en anti-democratische kreten de publieke ruimte in. Het is even schokkend als onsmakelijk maar, hey, hebben wij in de afgelopen jaren niet vastgesteld dat dat de vrijheid van meningsuiting is?

De opvatting dat onze rechtstaat of vrijheden bedreigd zouden worden door moslimextremisten, deel ik niet. Integendeel, onze vrijheden en rechtstaat worden juist intensief gebruikt, net zoals de islamcritici dat doen.

De bedreiging die ik wel zie is de opruiende werking van de manier waarop deze vrijheden worden gebruikt. De intolerantie die wordt gepreekt, de totale afwijzing van de ander – dat is niet iets dat is voorbehouden aan radicale moslims, maar is een pad dat Nederland al enige tijd geleden is ingeslagen. Het radicalisme van deze moslims is deels ook een product van hun geslaagde integratie.

De oproep tot “verdediging van vrijheden” is daarom zeker terecht, maar het geldt niet alleen in de strijd tegen radicale moslims. Nog belangrijker is dat we moeten ophouden deze vrijheden alleen op hun juridische merites te beoordelen. Het gaat immers niet zozeer om wat je wel en niet mag doen of zeggen. Het gaat om de manier waarop wij met elkaar omgaan. De verdediging van deze vrijheden vereist dat we minder door een juridische bril kijken, en meer door een sociale.

Vrijheid is het thema van het 440e lustrum van de Universiteit Leiden. Deel jouw gedachte of beeld over vrijheid op Twitter: #freedom440

Wetenschappers van de Universiteit Leiden belichten dit thema vanuit verschillende disciplines. Blogs van andere wetenschappers over vrijheid lees je op het Universiteit Leiden Blog.