Pleidooi voor een belangeloze interesse in de Arabische wetenschap
Remke Kruk vertelt graag over Arabische (natuur)wetenschap. Tenzij de belangstelling van haar publiek niet verder gaat dan de vraag wat Europa eraan gehad heeft, of omgeven wordt door een polemische context.
Ik vond dat wel een leuke discussie op de Facebookpagina van het Studium Generale rond de lezing over islamitische filosofie (20 februari jl.) in de serie "Arabische wetenschap: vergane glorie?". Gerard Westhoff begint te geeuwen wanneer iemand weer eens gaat vertellen hoeveel de westerse cultuur aan de islamitische wetenschap heeft gehad. Ik voelde wel met hem mee, maar nog meer met de spreker, want hoe gaat dat? Er wordt je gevraagd om voor een algemeen publiek iets over de Arabische wetenschap, literatuur, filosofie, of wat dan ook te vertellen, en dan: "Wilt u speciaal ingaan op de invloed die dat op Europa heeft gehad?" Nee, dat wil ik helemaal niet! Als uw interesse in de Arabische cultuur niet verder gaat dan de vraag wat Europa eraan gehad heeft, blijf ik liever thuis.
Natuurlijk haal je uiteindelijk bakzeil en, vaak nog enthousiast ook, ga je weer aan de gang. Het is immers je vak, de Arabische cultuur, en je wilt geen kans laten voorbijgaan om mensen er iets over te vertellen, ook al vrees je dat onafhankelijk van wat je hebt verteld de vragen na afloop wel weer over boerka’s zullen gaan, of over wat dan ook de hot issue van het moment is in verband met de islam. Terrorisme ofzo. Of de vraag waarom de islamitische intellectuele cultuur zich na pakweg 1500 niet exact zo heeft ontwikkeld als die in Europa. Een heel interessante vraag overigens, typisch zo’n grote vraag waar grote, simpele antwoorden op komen, en die wantrouw ik. Het antwoord dat het allemaal door de godsdienst komt bijvoorbeeld. Nee hoor. De mensen manipuleren de godsdienst naar hun behoeften en niet andersom.
Dus vertel je maar weer dat de islamitische cultuur en de Europese allebei wortelen in het Grieks-joods-christelijke denken en dat noch de Grieken, noch de ontwikkelde middeleeuwse Arabieren of Europeanen ooit gedacht hebben dat de aarde plat was. Maar het maakt allemaal niets uit. Karel van het Reve heeft dat al eens glashelder uitgelegd: wat mensen niet als essentiële kennis beschouwen gaat hen het ene oor in en het andere uit, en de volgende keer dat ze het te horen krijgen zijn ze weer net zo verrast. (Her)lees Karel van het Reve, “Het Ruslandbeeld van de Nederlandse intellectueel” (Verzameld Werk 2, 678-691), en bezorg uzelf enkele gelukkige momenten!
Nee hoor, helemaal niet erg dat Gerard Westhoff geen hoge pet op heeft van de middeleeuws islamitische wetenschap. Daar kun je tenslotte ook geen kwantumcomputer mee bouwen. Maar hij kan zich vast wel voorstellen dat er mensen zijn die uit pure nieuwsgierigheid willen weten hoe de Arabisch-islamitische natuurwetenschap werkt, zonder dat direct in een polemische context te plaatsen. Hoe konden die oude wetenschappers op basis van uitgangspunten die heel anders waren dan de onze tot coherente verklaringen en voorspellingen komen over wat er in de natuur gebeurt? Natuur dan niet enkel in de zin van pimpelmezen en paardenbloemen, maar van de processen waar de hele kosmos bij betrokken is, inclusief de hemellichamen. Natuurfilosofie dus. De sterrenkunde hoort daarbij en ook de andere natuurwetenschappen, inclusief de medische wetenschap.
Zelf kijk ik graag naar de manier waarop kennis over planten en dieren werd verzameld en toegepast. Hoe klassificeer je bijvoorbeeld een organisme? Waar kun je aan zien of iets een mens of een dier is? Dat moet je immers wel weten als je overweegt het op te eten en daarmee de wettelijke regels niet wilt overtreden.
Een specifieke vraag die me altijd heeft geboeid is de fundamentele en nog steeds actuele vraag: hoe ontstaat leven? Bij ons speelt die kwestie zich inmiddels af op het niveau van moleculen en aminozuren, maar hoe was het toen men alleen met het blote oog organismen kon waarnemen, hele kleine desnoods, zoals wormpjes, vlooien en luizen? Ontstaan al die beestjes uit andere beestjes, net als grotere dieren, of misschien ook direct uit levenloze materie? Zoals wormen in je ingewanden ontstaan uit rottende materie, of allerlei kruipend gedierte direct uit de aarde. Men ging er algemeen van uit dat dat kon, vanaf de oude Grieken tot praktisch het moderne Europa (Pasteur hield zich met kwestie bezig).
Natuurlijk zat daar ook een theorie achter. Die ging over de vier elementen die van alles de basis vormen, aarde, water, lucht en vuur. In welke verhouding die elementen zich met elkaar verbinden hangt af van allerlei omgevingsfactoren, en die bepalen wat voor soort levensvorm er ontstaat. Op basis van die theorie kon je dus verklaren waarom sommige gevaarlijke parasieten alleen in bepaalde streken voorkwamen, en ook hoe je ze moest bestrijden. Arabische geleerden leggen dat haarfijn uit, zoals bijvoorbeeld Qustâ ibn Lûqâ, een christelijke Arabische arts uit de negende eeuw.
Prachtig vind ik dat, zo’n uitleg. Je moet er moeite voor willen doen, maar dan zie je ook dat die verklaring binnen het eigen systeem volkomen adequaat is.
5 Comments
Misschien handig om te weten: onder Arabische cultuur verstaan we de cultuur van het gebied waarin het Arabisch de belangrijkste culturele voertaal is of was, maar niet de enige taal. In het verleden heeft dat gebied gelopen van Spanje tot aan India en Centraal-Azië. Van die Arabische cultuur maakt de bedoeïenencultuur, de cultuur van de nomaden op het Arabisch schiereiland en aangrenzend gebieden, deel uit. Arabische wetenschap is een onderdeel van de stedelijke Arabische intellectuele cultuur, en dus niet van de bedoeïenencultuur.
'Arabische wetenschap' is een overstatement. De meeste wetenschappers die toevallig in de Arabische taal schreven kwamen uit het Iraanse plateau. Bedouiene Arabieren hadden geen interesse in de wetenschap en stonden bekend als krijgers.
Hier sluit ik me natuurlijk bij aan. Mensen manipuleren en doen dingen met hun godsdienst en niet andersom. Zodoende bestaat er geen 'christelijke', net zo min als een 'islamitische' cultuur, en hebben zich talloze lokale varianten van godsdiensten ontwikkeld. Als je cultuur beschouwt als een communicatief stelsel, en dat mensen van dezelfde cultuur op een soortgelijke wijze communiceren (zonder dat ze echter precies dezelfde normen hebben), dan zie je al dat het aanhangen van dezelfde godsdienst niet inhoudt dat je ook dezelfde cultuur hebt. Moslims uit India hebben een andere cultuur dan Marokkaanse moslims. En dat geldt voor christenen ook zo.
Interessant stuk. Overigens vind ik de vraag welke invloed de Arabische wetenschap heeft gehad op Europa niet per se verkeerd. De vraagsteller interesseert het misschien niet zozeer of Europa iets gehad heeft aan de de Arabische wetenschap maar veeleer welke invloed er is uitgegaan van de Arabische wetenschap op de westerse cultuur. Dat laat onverlet dat de vraagsteller wel degelijk geinteresseerd kan zijn in de Arabische cultuur los van de vraag wat die betekend heeft en nog betekent voor het Westen.
Wat een leuk stukje. Toont het maatschappelijk belang aan van ons soort onderzoek. Niet alleen inzicht in het heden, maar ook inzicht in het verleden kan het beeld van de islam in onze hedendaagse maatschappij verlichten.